اختلال کم‌توجهی-بیش‌فعالی (ADHD) یکی از مشکلات روانی است که باعث می‌شود فرد نتواند روی یک کار تمرکز کافی داشته باشد یا به مدت طولانی بدون حرکت باقی بماند. بسیاری از افراد در طول زندگی خود گاهی با کاهش تمرکز و نوسانات انرژی مواجه می‌شوند، اما در افراد مبتلا به ADHD، این نشانه‌ها شدیدتر و پایدارتر هستند و می‌توانند تأثیرات منفی بر تحصیل، شغل، روابط اجتماعی و زندگی خانوادگی آن‌ها بگذارند.
این اختلال اغلب در دوران کودکی بروز می‌کند، ولی ممکن است تا بزرگسالی نیز تشخیص داده نشود. در ادامه این مقاله به بررسی جزئیات بیشتری درباره این وضعیت می‌پردازیم.
بیش‌فعالی چیست؟
کم‌توجهی-بیش‌فعالی (ADHD) یک اختلال مزمن است که بر عملکرد اجرایی فرد تأثیر می‌گذارد؛ به این معنا که توانایی فرد در مدیریت احساسات، افکار و اعمال خود را دچار اختلال می‌کند.
بسیاری از مردم تصور می‌کنند ADHD فقط در دوران کودکی بروز می‌کند، اما این باور اشتباه است. این اختلال در بزرگسالان نیز دیده می‌شود، اما ریشه آن به دوران کودکی بازمی‌گردد.
تحقیقات نشان می‌دهد که تفاوت‌هایی در ساختار مغز، شبکه‌های عصبی و انتقال‌دهنده‌های عصبی (نوروترنسمیترها) در افراد مبتلا به ADHD وجود دارد. درمان این اختلال، چه در کودکان و چه در بزرگسالان، اغلب از طریق دارودرمانی و روان‌درمانی صورت می‌گیرد.
انواع بیش‌فعالی
ADHD بسته به نوع علائم به سه دسته تقسیم می‌شود:
- نوع کم‌توجه
- در این نوع، فرد در تمرکز کردن، به پایان رساندن وظایف و پیروی از دستورالعمل‌ها دچار مشکل است، اما علائم بیش‌فعالی و تکانشگری در آن‌ها کمتر دیده می‌شود. تحقیقات نشان می‌دهد که این نوع از اختلال در بین دختران بیشتر شایع است.
- نوع بیش‌فعال-تکانشی
- این افراد علاوه بر مشکلاتی که در توجه دارند، بیشتر با بیش‌فعالی و تکانشگری مواجه هستند؛ یعنی بی‌قراری می‌کنند، انرژی زیادی دارند، نمی‌توانند یک‌جا بنشینند، زیاد صحبت می‌کنند یا مرتب صحبت دیگران را قطع می‌کنند.
- نوع ترکیبی
- در این نوع، افراد هم علائم کم‌توجهی و هم بیش‌فعالی-تکانشگری را به یک میزان تجربه می‌کنند، و این نوع شایع‌ترین نوع ADHD است.
عوارض بیش‌فعالی
اختلال کم‌توجهی-بیش‌فعالی (ADHD) می‌تواند به مشکلاتی منجر شود، از جمله:
- عملکرد پایین در مدرسه یا محل کار
- مصرف الکل یا مواد مخدر
- بروز تصادفات یا سایر حوادث به دفعات
- ایجاد تنش در روابط
- کاهش کیفیت سلامت روانی و جسمی
ADHD به طور مستقیم باعث ایجاد سایر اختلالات روانی نمی‌شود، اما برخی مشکلات روانی ممکن است همراه با آن بروز کنند. این مشکلات شامل موارد زیر است:
- اختلالات خلقی: برخی افراد مبتلا به ADHD ممکن است با افسردگی، اختلال دوقطبی یا سایر اختلالات خلقی دست و پنجه نرم کنند. این مشکلات همیشه به طور مستقیم به ADHD مرتبط نیستند، اما شکست‌های پی‌درپی که ناشی از این اختلال است، می‌تواند افسردگی را تشدید کند.
- اختلالات اضطرابی: اضطراب در افراد مبتلا به ADHD شایع است و می‌تواند باعث نگرانی، عصبانیت و دیگر نشانه‌های اضطراب شود.
- اختلالات شخصیتی:افراد مبتلا به ADHD بیشتر در معرض ابتلا به اختلالات شخصیتی مانند اختلال شخصیت مرزی یا ضد اجتماعی هستند.
- ناتوانی‌های یادگیری: کسانی که به ADHD دچارند، ممکن است در آزمون‌های خود عملکرد ضعیف‌تری داشته باشند.
دلایل بروز ADHD
این اختلال در کودکان بسیار رایج است و حتی در بزرگسالان نیز مشاهده می‌شود. با این حال، علت دقیق آن هنوز به طور کامل مشخص نیست. متخصصان معتقدند که علاوه بر عوامل ژنتیکی و محیطی، عوامل عصبی نیز نقش دارند. تحقیقات نشان می‌دهد که کاهش دوپامین، ماده‌ای که سیگنال‌های عصبی را منتقل می‌کند و در عملکرد طبیعی مغز مؤثر است، در بروز ADHD نقش مهمی دارد.
همچنین، قشر خاکستری مغز، که مسئول تصمیم‌گیری، گفتار و کنترل عضلات است، در افراد مبتلا به ADHD حجم کمتری نسبت به افراد دیگر دارد. این عامل نیز به‌عنوان یکی از دلایل بروز این اختلال شناخته شده است.
عوامل خطر ابتلا به ADHD
عوامل کلیدی که ممکن است در بروز اختلال کم‌توجهی-بیش‌فعالی نقش داشته باشند عبارت‌اند از:
- عوامل ژنتیکی
- مصرف سیگار، مواد مخدر، یا الکل در دوران بارداری
- قرار گرفتن در معرض آلاینده‌های محیطی مانند سرب یا سموم دفع آفات
- تولد نوزاد با وزن کم یا نارس
- آسیب‌های مغزی در دوران جنینی یا نوزادی
روش‌های تشخیص بیش‌فعالی
برای تشخیص ADHD هیچ تست خاصی وجود ندارد. بهترین روش تشخیص این اختلال توسط یک متخصص سلامت روان، ارزیابی علائم شما یا فرزندتان در طی شش ماه گذشته است. همچنین موارد زیر می‌توانند به تشخیص ADHD کمک کنند:
- معاینه فیزیکی
- جمع‌آوری سوابق پزشکی شخصی و خانوادگی
- تست‌های روان‌شناختی برای ارزیابی علائم
- بررسی سایر شرایط مشابه که ممکن است علائم شبیه ADHD داشته باشند
مشکلاتی که می‌توانند علائم مشابه ADHD ایجاد کنند
برخی مشکلات پزشکی دارای نشانه‌هایی مشابه با ADHD هستند، از جمله:
- اختلالات روانی مانند افسردگی، اضطراب، یا ناتوانی‌های یادگیری
- مشکلاتی که بر تفکر یا رفتار تأثیر می‌گذارند مانند اختلالات رشدی، صرع، بیماری‌های تیروئید، اختلالات خواب، آسیب‌های مغزی، یا قند خون پایین
- سوء مصرف مواد مخدر یا الکل
معیارهای تشخیص ADHD
برای تشخیص ADHD، فرد باید دست‌کم ۶ نشانه از دو دسته علائم زیر را داشته باشد:
- کم‌توجهی:
- کم‌توجهی یعنی فرد در موارد زیر دچار مشکل می‌شود:
- تمرکز و توجه به جزئیات
- گوش دادن به صحبت‌های دیگران
- دنبال کردن دستورالعمل‌ها
- سازماندهی وظایف
- به یاد آوردن فعالیت‌ها و کارها
- علاوه بر این، ممکن است وسایل مورد نیاز برای انجام کارها را گم کند.
- کم‌توجهی یعنی فرد در موارد زیر دچار مشکل می‌شود:
- بیش‌فعالی:
- این نوع علائم شامل موارد زیر است:
- ترک کردن اتاق در مواقعی که باید در آن بمانید
- بی‌قراری در موقعیت‌های نامناسب
- ناتوانی در انجام کارها بدون ایجاد سروصدا
- پرحرفی
- پاسخ دادن به سوالات قبل از اتمام آن‌ها
- قطع کردن صحبت دیگران
- بی‌تابی در انتظار برای نوبت
- این نوع علائم شامل موارد زیر است:
راه‌های درمان ADHD
هدف اصلی از درمان این اختلال، مدیریت رفتارهای غیرعادی و خشم است تا فرد بتواند ارتباطات بهتری با دیگران برقرار کند. درمان ADHD معمولاً شامل موارد زیر است:
- روان‌درمانی
- دارودرمانی برای افزایش سطح دوپامین و نوراپی‌نفرین در مغز
- آموزش مهارت‌های اجتماعی و ارتقاء عزت نفس
ADHD از دیدگاه طب سنتی
متخصصان طب سنتی ADHD را به عنوان یک اختلال رفتاری نمی‌شناسند و معتقدند که کودکان بیش‌فعال در واقع بسیار باهوش و پرانرژی هستند. به همین دلیل، ممکن است با انجام فعالیت‌های پرخطر والدین و اطرافیان خود را دچار زحمت کنند.
از نظر طب سنتی، اگر یکی از والدین مزاج گرمی داشته باشد، احتمال بیشتری برای تولد کودک بیش‌فعال وجود دارد. همچنین طبع کودک نیز در بروز این رفتارها مؤثر است. کودکانی که طبع صفراوی (گرم و خشک) دارند، بیشتر در معرض بیش‌فعالی هستند.
در عین حال، طب سنتی تأثیر عواملی مثل ژنتیک و محیطی مانند سرب یا آلودگی هوا در بروز ADHD را رد نمی‌کند. از دیدگاه طب سنتی، کودکان بیش‌فعال معمولاً پوست خشک و گرمی دارند و تحرک زیاد آن‌ها ناشی از گرمی طبع‌شان است.
نتیجه‌گیری
اگر عدم تمرکز، بیش‌فعالی یا رفتارهای تکانشی به طور مداوم زندگی شما یا فرزندتان را مختل کرده است، حتماً با یک متخصص سلامت روان مشورت کنید. باید به این نکته توجه داشت که تشخیص ADHD در بزرگسالان به دلیل شباهت علائم با سایر مشکلات روانی دشوارتر است.