توهم چیست؟ آیا اختلال توهم‌زا دارید؟(محمدرضا عبدخانی)

 توهم‌زا که پیش‌تر با نام اختلال اختلال پارانویید شناخته می‌شد، یکی از بیماری‌های روانی جدی دسته‌ی روان‌پریشی است. افرادی که به این بیماری مبتلا هستند، قادر به تشخیص واقعیت از خیالات نیستند. هذیان‌ها، که باورهایی ریشه‌دار و اشتباه نسبت به واقعیت هستند، نشانه‌ی اصلی این اختلال به‌شمار می‌آیند. این باورها بر پایه‌ی واقعیت نیستند، اما کاملاً هم غیر واقعی به نظر نمی‌رسند. 

در اختلالات روانی، هذیان‌هایی مشاهده می‌شود که عجیب و غریب نیستند و معمولاً با موقعیت‌های قابل وقوع در زندگی واقعی مانند تعقیب شدن، مسموم شدن، فریب خوردن، دسیسه و یا عشق یک‌طرفه ارتباط دارند. این باورها، گرچه واقعی به نظر می‌آیند، اما یا اصلاً صحت ندارند یا به‌شدت اغراق‌آمیزند. در مقابل، هذیان‌های عجیب شامل باورهایی هستند که هرگز نمی‌توانند در دنیای واقعی رخ دهند، مانند اینکه جهان توسط موجودات فضایی کنترل می‌شود یا افکار فرد در تلویزیون پخش می‌شود. افرادی که چنین هذیان‌هایی دارند معمولاً به عنوان بیماران مبتلا به توهمات عجیب شناخته می‌شوند.

افراد مبتلا به اختلال هذیانی اغلب توانایی زندگی عادی و ارتباط اجتماعی را حفظ می‌کنند و به‌طور کلی رفتارهای غیرمعمولی ندارند. این ویژگی آن‌ها را از کسانی که به سایر اختلالات روان‌پریشی مبتلا هستند، متمایز می‌کند. با این حال، در برخی موارد هذیان‌ها می‌توانند زندگی فرد را چنان تحت‌الشعاع قرار دهند که عملکرد روزانه او مختل شود.

اگرچه هذیان‌ها می‌توانند نشانه‌ای از بیماری‌های دیگری مانند اسکیزوفرنی باشند، اما اختلال هذیانی خود به‌ندرت رخ می‌دهد. این اختلال معمولاً در میانسالی و بیشتر در زنان نسبت به مردان دیده می‌شود.

انواع مختلفی از هذیان‌ها در اختلالات توهم‌زا وجود دارد که بر اساس محتوای هذیان دسته‌بندی می‌شوند:

هذیان اروتومانیک: فرد باور دارد که شخص دیگری، معمولاً فردی مشهور یا مهم، عاشق اوست و ممکن است حتی برای برقراری ارتباط با او اقدام کند.

هذیان بزرگ‌منشی: فرد احساس می‌کند که دارای توانایی‌ها، قدرت یا هویتی فراتر از دیگران است. این افراد ممکن است تصور کنند که دارای استعداد ویژه‌ای هستند یا کشفیات مهمی انجام داده‌اند. افراد مبتلا به حسادت هذیانی بر این باورند که همسر یا شریک زندگی آن‌ها به آن‌ها خیانت می‌کند.

در نوع هذیان آسیب، فرد معتقد است که او یا یکی از نزدیکانش تحت بدرفتاری قرار می‌گیرد، مورد جاسوسی واقع می‌شود یا قصد آسیب‌رساندن به او وجود دارد. این افراد ممکن است به‌صورت مکرر از طریق مقامات قانونی شکایت کنند.

در هذیان سوماتیک، فرد باور دارد که دچار نقص بدنی یا بیماری جسمی است.

در هذیان‌های مخلوط، فرد به بیش از یکی از انواع هذیان‌های ذکرشده مبتلاست.

علائم اختلال هذیانی چیست؟

برخی از علائم رایج شامل موارد زیر هستند:

• هذیان‌ه
• ای غیرعجیب که واضح‌ترین نشانه‌ی این اختلال هستند.
• تغییرات خلق‌وخو مانند احساس بی‌پایه یا عصبانیت، یا حتی افسردگی.
• توهماتی مثل دیدن یا شنیدن چیزهایی که وجود ندارند (برای مثال، فردی که باور دارد بوی بدی از بدنش متصاعد می‌شود ممکن است واقعاً آن را حس کند).

چه عواملی باعث اختلال هذیانی می‌شوند؟

علت دقیق این اختلال همچنان ناشناخته است، اما عوامل مختلفی از جمله ژنتیک، بیولوژی، و محیط ممکن است نقش داشته باشند.

ژنتیک:

اختلال هذیانی در میان افرادی که دارای اعضای خانواده‌ای با این اختلال یا اسکیزوفرنی هستند، شایع‌تر است و نشان می‌دهد که ژن‌ها ممکن است در این زمینه دخیل باشند. به‌همان‌گونه که در دیگر اختلالات روانی، تمایل به هذیان نیز می‌تواند به ارث برده شود.

بیولوژی:

مطالعات نشان می‌دهند که نواحی خاصی از مغز که در ادراک و تفکر نقش دارند، ممکن است غیرطبیعی عمل کنند و به این اختلال منجر شوند.

عوامل محیطی و روان‌شناختی:

استرس و مصرف مواد مخدر یا الکل می‌توانند محرک این اختلال باشند. همچنین، افراد منزوی مانند مهاجران و کسانی که مشکلات بینایی و شنوایی دارند، بیشتر در معرض ابتلا به این بیماری قرار دارند.

تشخیص اختلال هذیانی:

برای تشخیص این اختلال، لازم است به پزشک روان‌پزشک مراجعه کنید. پزشک از شما تاریخچه پزشکی می‌گیرد و ممکن است معاینه فیزیکی انجام دهد. گرچه هیچ تست آزمایشگاهی خاصی برای تشخیص این بیماری وجود ندارد، پزشک ممکن است از آزمایش‌های تشخیصی مانند تصویربرداری و آزمایش خون استفاده کند تا دیگر بیماری‌های احتمالی را رد کند. این بیماری‌ها شامل:

• آلزایمر
• صرع
• اختلال وسواس فکری-عملی
• دلیریوم
• سایر اختلالات طیف شیزوفرنی

تشخیص اختلال هذیانی توسط یک روان‌شناس یا سایکولوژیست از طریق بررسی علائم و مشاهده رفتار و نگرش فرد انجام می‌شود. در نهایت، تشخیص داده می‌شود که آیا این علائم به یک اختلال اشاره دارند یا خیر.

برای تشخیص این اختلال باید:

• فرد حداقل یک ماه یا بیشتر دچار یک یا چند توهم باشد.
• فرد هرگز به اسکیزوفرنی مبتلا نباشد. در صورتی که توهمات سرخوشی‌آور باشند، آن‌ها به مضامین هذیان مربوط می‌شوند.
• خارج از موضوع هذیان، فرد زندگی عادی‌ای دارد و رفتارهایش عجیب به نظر نمی‌رسد.
• اگر دوره‌های افسردگی رخ داده باشد، نسبت به توهمات مدت کمتری داشته‌اند.
• هیچ عامل روانی، دارویی، یا پزشکی دیگری به عنوان علت علائم وجود نداشته باشد.

درمان اختلال هذیانی چگونه است؟

درمان شامل دارو و روان‌درمانی است. درمان این اختلال ممکن است چالش‌برانگیز باشد، زیرا بسیاری از افراد مبتلا به اختلال هذیانی، آگاهی کافی نسبت به مشکل خود ندارند. تحقیقات نشان می‌دهد که حدود نیمی از بیماران پس از درمان با داروهای ضد روان‌پریشی، بهبودی نسبی پیدا می‌کنند.

داروهای اصلی برای درمان این اختلال داروهای ضد روان‌پریشی هستند:

داروهای ضد روان‌پریشی سنتی: این داروها از دهه ۱۹۵۰ مورد استفاده قرار گرفته‌اند و از طریق مسدود کردن گیرنده‌های دوپامین در مغز عمل می‌کنند. برخی از این داروها شامل کلرپرومازین، هالوپریدول و فلوفنازین هستند.

داروهای ضد روان‌پریشی جدید: این داروها با مسدود کردن گیرنده‌های دوپامین و سروتونین کار می‌کنند و اثرات کمتری نسبت به داروهای قدیمی دارند. از این داروها می‌توان به آریپیپرازول، کوئیتاپین، ریسپریدون و اولانزاپین اشاره کرد.

سایر داروها:برای درمان اضطراب یا افسردگی در بیماران مبتلا به اختلال هذیانی ممکن است از داروهای ضد افسردگی و ضد اضطراب استفاده شود. برای اضطراب شدید یا مشکل خواب، از آرام‌بخش‌ها استفاده می‌شود.

روان‌درمانی:به‌عنوان روشی مکمل همراه با دارو، روان‌درمانی می‌تواند به افراد کمک کند تا با استرس‌های مرتبط با توهمات و اثرات آن بر زندگی خود بهتر کنار بیایند. روش‌های روان‌درمانی که در این اختلال مفید هستند شامل:

• روان‌درمانی فردی:که به فرد کمک می‌کند تفکر تحریف‌شده خود را شناسایی و اصلاح کند.
• درمان رفتاری شناختی (CBT): به فرد کمک می‌کند الگوهای فکری و رفتاری منجر به مشکلات را شناسایی و تغییر دهد.
• خانواده‌درمانی:این روش می‌تواند به خانواده‌ها کمک کند تا با عزیزانی که دچار این اختلال هستند، بهتر کنار بیایند و از آن‌ها حمایت کنند.

در موارد شدید یا زمانی که فرد در خطر آسیب به خود یا دیگران قرار دارد، بستری شدن ممکن است ضروری باشد.

عوارض اختلال هذیانی چیست؟

افراد مبتلا ممکن است به علت توهمات خود دچار افسردگی شوند. همچنین، برخورد با این توهمات می‌تواند منجر به خشونت یا مشکلات قانونی شود؛ مثلاً فردی با توهم اروتومانیک ممکن است به دلیل اذیت کردن شخصی که باور دارد عاشق اوست، دستگیر شود. این بیماران ممکن است از دیگران جدا شوند، به‌ویژه اگر توهمات آن‌ها به روابطشان آسیب برساند.

پیش‌آگهی افراد مبتلا به اختلال هذیانی چیست؟

چشم‌انداز این اختلال بسته به فرد، نوع هذیان و شرایط زندگی وی متفاوت است. اختلال هذیانی معمولاً یک وضعیت مزمن است، اما با درمان مناسب، بسیاری از افراد می‌توانند علائم خود را کنترل کنند. برخی افراد به‌طور کامل بهبود می‌یابند، در حالی که دیگران دوره‌های عود و بهبود را تجربه می‌کنند. متأسفانه بسیاری از افرادی که به این اختلال دچار هستند، برای درمان اقدام نمی‌کنند. معمولاً برای کسانی که از اختلالات هذیانی رنج می‌برند، درک اینکه حالشان خوب نیست، سخت است. آن‌ها ممکن است علائم خود را به عوامل خارجی، مانند شرایط محیطی، نسبت دهند یا از بیان مشکل خود احساس شرمندگی کنند و از درمان هراس داشته باشند. در صورت عدم درمان، این اختلال می‌تواند به یک بیماری طولانی‌مدت تبدیل شود.

آیا امکان پیشگیری از اختلال هذیانی وجود دارد؟

هیچ روش مشخصی برای پیشگیری از اختلال هذیانی وجود ندارد. با این حال، تشخیص و درمان زودهنگام می‌تواند تأثیرات منفی این بیماری بر زندگی فرد، خانواده و دوستانش را کاهش دهد.